Διανεμισμός: Μια εναλλακτική λύση για την κρίση του Γιώργου Πισσαλίδη

Ιλαίρ Μπέλοκ και Γκίλμπερτ Τσέστερτον: οι δύο θεωρητικοί «τριτοδρομικού» διανεμισμού.

Οι διανεμιστές αντιπαλεύουν την τοκογλυφία που η Εκκλησία θεωρούσε αμαρτία.

Ο διανεμισμός προσπαθεί να βάλει την οικονομία σε ηθικά πλαίσια, στρεφόμενος στα κηρύγματα της Εκκλησίας.

Ο διανεμισμός στηρίζει τους αγρότες και πιστεύει στην τοπικότητα της παραγωγής.

Ήταν ο διανεμισμός που έδωσε μια ολοκληρωμένη ιδεολογία στα συνεταιριστικά κινήματα ενάντια στους μεσάζοντες.

Ο διανεμισμός ξεπετάχθηκε μέσα από το «Rerum novarum»...

...όμως ο πρώτος θεωρητικός του ήταν ο Αριστοτέλης.

Τα στεγαστικά ταμιευτήρια βοηθούσαν στην αποφυγή του κολεκτιβικού σοσιαλισμού και του κράτους πρόνοιας.

Τόμας Τζέφερσον: «Το τέλος της δημοκρατίας και της Αμερικάνικης Επανάστασης θα έρθει όταν η εξουσία έλθει στα χέρια των τραπεζιτών και οι χρηματομεσιτών».

Ο διανεμισμός απεχθάνεται τις αλυσίδες ταχυφαγείων και ειδικά τις εισαγόμενες.

Οι συνεταιρισμοί ήταν μικρομεσαίο κίνημα υπέρ της επιχειρηματικότητας και βοηθούσε στην αποπρολεταριοποίηση της εργατικής τάξης.

Ο διανεμισμός απεχθάνεται τον συγκεντρωτισμό και την γραφειοκρατεία.

Ο διανεμισμός πιστεύει στην κοινωνική και οικονομική αποκατάσταση της παραδοσιακής οικογένειας. Εδώ η οικογένεια Ουώλτον από την ομώνυμη σειρά.

Για τον διανεμισμό μία υγιής οικονομία βασίζεται στους παραδοσιακούς τεχνίτες, όπως ο θρυλικός σανδαλοποιός Σταύρος Μελισσηνός.

«Στον καπιταλισμό, ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται τον άνθρωπο. Στον κομμουνισμό, συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο».
Γκίλμπερτ Τσέστερτον

Ζούμε σήμερα μια οικονομική κρίση στην οποία υπαίτιος είναι η απληστία των τραπεζών και της Γουώλ Στρητ. Από την άλλη, η Αριστερά, που είχε πέσει σε ανυποληψία μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, επιστρέφει δριμύτερη με τις εξεγέρσεις των «αγανακτισμένων» του εξωτερικού, που στην περίπτωση των «Ανώνυμων» φλερτάρουν με τον αναρχισμό. Όμως υπάρχουν κάποιοι που απορρίπτουν τόσο τον καπιταλισμό των μεγάλων επιχειρήσεων, όσο και το μεγάλο κράτος του σοσιαλισμού ή τα κρατικά μονοπώλια του κομμουνισμού. Είναι οι οπαδοί του διανεμισμού (distributism), που κηρύττουν την επιστροφή στην τοπική οικονομία και την αποκέντρωση, ενώ έχουν ως μοντέλο ανάπτυξης τις μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις ή τις συνεταιριστικές τύπου «Μοντραγκόν».

Ανάμεσα στους διανεμιστές βρίσκει κανείς χριστιανούς, παλαιοσυντηρητικούς, Βρετανούς εθνικιστές, αλλά και Αυστραλούς συνδικαλιστές. Επηρεασμένη από τον διανεμισμό είναι και η «Μεγάλη Κοινωνία», το κοινωνικό πρόγραμμα με το οποίο η συμμαχία Συντηρητικών και Φιλελεύθερων Δημοκρατικών κέρδισε την εξουσία στην Μεγάλη Βρετανία. Ενώ πριν από λίγο καιρό, ο πολιτικός φιλόσοφος Φίλιπ Μπλοντ, ο ιθύνων νους πίσω από την «Μεγάλη Κοινωνία», ξεκίνησε μια περιοδεία στις ΗΠΑ για να προωθήσει την ιδέα του διανεμισμού. Είναι μήπως η ώρα να ανακαλύψουμε και εμείς μια θεωρία που αποτελεί την απάντηση των παραδοσιακών αξιών στην οικονομική κρίση;

Τι ακριβώς είναι ο διανεμισμός;

Ο διανεμισμός είναι μια «τριτοδρομική» οικονομική θεωρία των αρχών του 20ου αιώνα, η οποία ήταν επηρεασμένη από τα κηρύγματα της Κοινωνικής Διδασκαλίας της Καθολικής Εκκλησίας, που θέλησαν να βάλουν σε εφαρμογή οι Άγγλοι στοχαστές Γκίλμπερτ K. Τσέστερτον και Ιλαίρ Μπέλοκ και οι Αμερικανοί ακτιβιστές Ντόροθυ Νταίη και τον Πήτερ Μώριν.

Για τον διανεμισμό μια κοινωνία ευημερεί μόνο όταν υπάρχει εξάπλωση των μέσων παραγωγής, διανομής και συναλλαγής σε όσο γίνεται μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων σε συνδυασμό με ανώτερες ηθικές αξίες και υποχρεώσεις προς την κοινότητα και την κοινωνία. Αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με την αναδιανομή του πλούτου, που οραματίζεται ο κομμουνισμός. Ο διανεμισμός αντιτίθεται τόσο στον κομμουνισμό που παραχωρεί το προνόμιο της ιδιοκτησίας στο Κράτος, όσο και τον καπιταλισμό, που συσσωρεύει την παραγωγική ιδιοκτησία και το κεφάλαιο στα χέρια των λίγων. Όπως έλεγε και ο Τσέστερτον: «Τόσο πολύς καπιταλισμός δεν σημαίνει τόσοι πολλοί καπιταλιστές, αλλά τόσο λίγοι καπιταλιστές».

Πρόκειται στην ουσία για ένα αριστοτελικό ιδεώδες. Στα «Πολιτικά» του ο Αριστοτέλης απορρίπτει τόσο την κοινοκτημοσύνη του Πλάτωνα, όσο και την στρεβλή κυριαρχία των ανθρώπων του πλούτου (καπιταλισμός) ή των πολύ φτωχών. Θεωρεί δε ως προϋπόθεση για μια ευημερούσα κοινωνία, την κυριαρχία της μεσαίας τάξης με τις μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις σε συνδυασμό με ηθική ανατροφή του ατόμου και σωστούς νόμους.

Ενάντια στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό

Όμως για να καταλάβουμε την υπεροχή του διανεμισμού, θα πρέπει πρώτα να δούμε που πάσχουν ο καπιταλισμός και ο κομμουνισμός. Καταρχήν, ο Τσέστερτον θεωρούσε ως καπιταλισμό «την οικονομική συνθήκη, στην οποία υπάρχει μια τάξη καπιταλιστών, σχετικά μικρή, στα χέρια της οποίας μαζεύεται τόσο πολύ κεφάλαιο, που αναγκάζει την τεράστια πλειοψηφία των πολιτών να δουλεύουν για αυτούς τους καπιταλιστές έναντι μισθού» («H Σύνοψη της εχεφροσύνης»). Έτσι απορρίπτει την άποψη ότι καπιταλισμός είναι απλώς η χρήση κεφαλαίου ή η κατοχή ατομικής ιδιοκτησίας.

Αυτός ο καπιταλισμός είναι οικονομική αναρχία, ανασφάλεια και μονοπώλιο γιατί οι Ροκφέλερ και οι Ρότσιλντ δεν υπερασπίζονται την ατομική ιδιοκτησία, αλλά αποζητούν την γη και την επιχείρηση των άλλων. Ούτε όμως ο καπιταλισμός είναι ελεύθερη οικονομία, γιατί πάντα χρειαζόταν την υποστήριξη του μεγάλου κράτους για να κυριαρχήσει. Το ίδιο όμως συμβαίνει και στην περίπτωση του κομμουνισμού, του Κεϋνσιανισμού (καπιταλισμός με κοινωνικό κράτος), της σοσιαλδημοκρατίας (η χειρότερη από όλες) ή του κράτους πρόνοιας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο άνθρωπος οδηγείται σε αυτό που ο Μπέλοκ ονόμαζε «Κράτος Δούλων» ή αυτό που η Ντόροθυ Νταίη αποκαλούσε ειρωνικά «Η Αγία μας Μητέρα, το κράτος».

Από την άλλη, ο Τσέστερτον και η Ντόροθυ Νταίη θεωρούσαν την τοκογλυφία, τον δανεισμό με τόκο που καταδίκαζε η Εκκλησία, ως την ρίζα της κοινωνικής αδικίας και επιτίθεντο στην κερδοσκοπία του χρηματιστηρίου. Αυτό όμως δεν τους έκανε να προτιμούν τον κομμουνισμό με την στέρηση της ελευθερίας, την κατάργηση της ιδιοκτησίας και την κολεκτιβοποίηση.

Βασικός σκοπός του διανεμισμού είναι να γκρεμίσει τα μονοπώλια του «λαισέ φαιρ» καπιταλισμού και του κράτους-ιδιοκτήτη, που κάνουν τους ανθρώπους να εξαρτώνται από αυτά και να δημιουργήσει μια ελεύθερη κοινωνία ιδιοκτητών μέσων παραγωγής. Αυτοί οι ιδιοκτήτες μπορεί να είναι ένας αγρότης που έχει δικιά του γη, ένας υδραυλικός που είναι κάτοχος των εργαλείων του και ένας σχεδιαστής software που έχει δικό του κομπιούτερ. Για τον διανεμισμό η νόρμα για μία υγιή κοινωνία είναι μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις ή συνεταιριστικές, όπου οι εργαζόμενοι είναι και ιδιοκτήτες. Θεωρεί δε ως βάση την τοπική οικονομία, στηρίζει τα παραδοσιακά επαγγέλματα και τις τέχνες, ενώ απεχθάνεται τους μεσάζοντες, τα σούπερ μάρκετ και τις αλυσίδες καταστημάτων και ταχυφαγείων.

Τέλος υπάρχει η προτίμηση στην τοπικότητα. Ο διανεμιστής αγοράζει τοπικά προϊόντα ή σε μαγαζιά της γειτονιάς, ενώ πιστεύει ότι τα διάφορα αγαθά πρέπει να παράγονται κοντά στον τόπο όπου καταναλώνονται. Αυτή είναι η ιδέα της τοπικής παραγωγής για τοπική κατανάλωση, σε αντίθεση με την παραγωγή στο μέρος όπου συμφέρει την εταιρία, συνήθως μια βιοτεχνία ξένης χώρας με απαράδεκτες συνθήκες εργασίας (sweatshop).

Στην πραγματικότητα, ο διανεμισμός θέλει να αποκαταστήσει την ιδέα της ιδιοκτησίας (εξάλλου, αυτός είναι και ο τίτλος ενός κλασσικού βιβλίου του Μπέλοκ), εξαπλώνοντας την και δίνοντας της ένα ηθικό και μεταφυσικό νόημα. Για τον Τσέστερτον, «η ιδιοκτησία είναι απλώς και μόνον η τέχνη της δημοκρατίας. Κάθε άνθρωπος θα πρέπει να έχει κάτι που θα μπορούσε να πλάσει κατά την δικιά του εικόνα, όπως ακριβώς και ο ίδιος είναι δημιουργημένος κατά εικόνα του Θεού. Όμως επειδή δεν είναι Θεός, αλλά μόνο μια εικόνα του Θεού, η αυτοέκφραση του θα πρέπει να έχει όρια. Ιδιοκτησία με όρια τα οποία να είναι στενά και αν γίνεται ακόμα και μικρά» («Τι είναι Λάθος στον Κόσμο;»). Είναι χαρακτηριστική η φράση με την οποία συνόψιζε το διανεμιστικό ιδεώδες: «Τρία στρέμματα και μια αγελάδα».

Οι ρίζες: κοινωνικός Καθολικισμός και συνεταιριστικό κίνημα

Ο νεοδιανεμιστής Τόμας Στορκ έχει γράψει «ο καπιταλισμός και ο κομμουνισμός είναι προϊόντα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, δηλαδή σύγχρονες, αντιπαραδοσιακές δυνάμεις. Αντίθετα ο διανεμισμός προσπαθεί να υποτάξει την οικονομική δραστηριότητα στην ανθρώπινη ζωή ως σύνολο, στην θρησκευτική μας ζωή, στην πνευματική μας ζωή, στην οικογενειακή μας ζωή». Επίσης οι διανεμιστές προσπαθούσαν να επαναφέρουν την ηθική μέσα στην οικονομία. Για να το πετύχουν στράφηκαν προς την Κοινωνική Διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, δηλαδή τις εγκυκλίους που εξέδωσαν οι Πάπες για τα οικονομικά και εργατικά θέματα.

Από αυτήν την άποψη, το βασικό κείμενο του διανεμισμού είναι η εγκύκλιος Rerum Novarum (Περί Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων του Κεφαλαίου και των Εργαζομένων), που εξέδωσε το 1891, ο Πάπας Λέων ΙΓ’. Σε αυτό καταδίκαζε τον σοσιαλισμό που προκαλούσε κοινωνική αναταραχή, αλλά και τον αχαλίνωτο καπιταλισμό, που εξαθλίωνε τους εργαζομένους. Πίστευε σε μια συμπονετική μορφή καπιταλισμού, όπου ο εργαζόμενος δικαιούτο ένα δίκαιο μισθό, με τον οποίο θα έπρεπε να μπορεί να αγοράσει γη. Κυρίως όμως έγραφε ότι ο νόμος πρέπει να εξαπλώνει σε όσους περισσότερους ανθρώπους την ιδέα της παραγωγικής ιδιοκτησίας.

Για τον Λέοντα ΙΓ’, η γη είναι η πιο φυσιολογική μορφή ιδιοκτησίας, ενώ θεωρούσε ότι οι άνθρωποι αγαπούν και έχουν μεγαλύτερη αποφασιστικότητα για την δουλειά τους, αν η γη στην οποία δουλεύουν, είναι δικιά τους. Όμως η φύση όλων των επαγγελμάτων είναι να τείνουν προς το γενικό καλό της κοινωνίας. Τέλος πίστευε στο δικαίωμα των εργαζομένων να οργανώνουν εργατικές ενώσεις, αλλά απέρριπτε την πάλη των τάξεων και υποστήριζε την αρμονική συνεργασία μεταξύ τους. Προς αυτό τον σκοπό θα αντέτεινε μία αναβίωση των μεσαιωνικών συντεχνιών, όπου μάστορες και μαθητευόμενοι, συμμετείχαν για το καλό του κλάδου και όχι το προσωπικό όφελος. Έτσι οι διανεμιστές θα κήρυτταν πρώτοι τον αλληλεγγυισμό και την δημιουργία συντεχνιών εργοδοτών και εργαζομένων από τα κάτω, πολύ πριν το συντεχνιακό κράτος του 20ου αιώνα.

Σαράντα χρόνια αργότερα, στο Quadragesimo Anno (1931) του Πίου του ΙΑ’ ανακαλύπτουμε μια άλλη βασική ιδέα του διανεμισμού: αυτή της επικουρικότητας. «Όπως είναι παράνομο να αφαιρέσουμε από τα άτομα ότι μπορούν να επιτελέσουν με τις δυνάμεις και την φιλοπονία τους και να το εμπιστευθούμε στην κοινότητα, είναι εξίσου άδικο να αναθέτουμε σε μια μεγαλύτερη και πιο υψηλή κοινωνία εκείνο που μπορούν να επιτύχουν μικρότερες και υποδεέστερες κοινότητες. Και είναι ταυτόχρονα σοβαρή απώλεια και αναταραχή της ορθής τάξης της κοινωνίας, επειδή το φυσικό αντικείμενο κάθε επέμβασης της ίδιας της κοινωνίας είναι να βοηθάει συμπληρωματικά τα μέλη του κοινωνικού σώματος και ποτέ να μην τα καταστρέφει ή να τα απορροφά». («Σύνοψη της Κοινωνικής Διδασκαλίας της Εκκλησίας», Καθολική Επισκοπή Σύρου). Με άλλα λόγια η δουλειά θα πρέπει να γίνεται από όσο γίνεται μικρότερες μονάδες.

Σε πολιτικό επίπεδο η επικουρικότητα απεχθάνεται τον συγκεντρωτισμό, την γραφειοκρατία, την υπέρμετρη βοήθεια και την υπερβολική παρουσία του κράτους και του δημόσιου μηχανισμού. Έτσι ο διανεμισμός προτείνει αποκέντρωση με την τοπική αυτοδιοίκηση να αντικαθιστά σε πολλά θέματα την κυβέρνηση, ενώ πιστεύει στο πνεύμα του κοινοτισμού. Σε οικονομικό επίπεδο η επικουρικότητα σημαίνει ότι οι οικογένειες, ως οι μικρότερες οικονομικές μονάδες, πρέπει να έχουν στην κατοχή τους τα μέσα παραγωγής. Μάλιστα ο διανεμισμός είναι η ιδεολογία που δίνει έμφαση στην οικογένεια ως ιδιοκτήτη και όχι στο ξεχωριστό άτομο.

Όπως βλέπουμε δεν χρειάζεται να είναι κανείς Καθολικός για να ασπαστεί μία υγιή και λογική οικονομική θεωρία, όπως ο διανεμισμός. Ενώ ο διανεμισμός έχει προωθηθεί κάτω από διαφορετικά ονόματα, από ηγέτες όπως ο Τόμας Τζέφερσον (αντιφεντεραλισμός, αντιμερκαντιλισμός) και ο Γκάντι (Σουαντέσι) ή οικονομολόγους, όπως ο Βίλχελμ Ρέπκε, ο δημιουργός του γερμανικού θαύματος.

Παράλληλα όμως οι Τσέστερτον και Μπέλοκ εμπνεόταν από μια σειρά από μεταρρυθμιστικά συνεταιριστικά κινήματα του 19ου αιώνα, που είχαν εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Αυτά ήταν:

• η πρώτη συνεταιριστική επιχείρηση καταναλωτών στο Ρότσντέηλ της Αγγλίας, που η επιτυχία της καθόρισε τον κανονισμό του συνεταιριστικού κινήματος
• οι πιστωτικές ενώσεις (συνεταιριστικές τράπεζες), που ίδρυσε ο Ράιφφενσεν στην Γερμανία εξυπηρετώντας τους αγρότες περιοχών, που δεν εξυπηρετούσαν οι κανονικές τράπεζες
• τα στεγαστικά ταμιευτήρια
• τα ταμεία αλληλασφάλισης

Όλα αυτά τα κινήματα δεν ήταν σοσιαλιστικά, όπως τα θέλουν κάποιοι. Αντίθετα βοηθούσαν στην δυνατότητα οικογενειακής στέγασης, την ανάπτυξη μικρομεσαίων επιχειρήσεων, τον δανεισμό χωρίς τοκογλυφία και τον παραμερισμό των μεσαζόντων. Παρείχαν έτσι την πολυπόθητη οικονομική ανεξαρτησία και αυτάρκεια σε αγρότες, μικρομεσαίους επιχειρηματίες και εργαζομένους, βοηθώντας έτσι στην αποπρολεταριοποίηση και στην λύση του προβλήματος της εργασιακής αλλοτρίωσης. Χρειάσθηκε όμως η επέμβαση του Τσέστερτον και του Μπέλοκ για να τα ενώσουν σε μια συμπαγή πολιτική ιδεολογία: τον διανεμισμό.

Και αν θέλουμε να τοποθετήσουμε τον διανεμισμό στο πολιτικό χάρτη θα δούμε ότι η συντηρητική πλειοψηφία των διανεμιστών ανήκει στον ριζοσπαστικό συντηρητισμό. Δηλαδή στον συνδυασμό παραδοσιακών αξιών με κοινωνικό ριζοσπαστισμό, που αποζητά ανανέωση της κοινωνίας και όχι επανάσταση. Ενώ η αγάπη τους για τον Μεσαίωνα τους τοποθετεί στον παραδοσιακό συντηρητισμό (Traditionalist Conservatism). Και όλα αυτά από άτομα που μέχρι το 1900 ήταν σοσιαλιστές, αλλά απογοητεύθηκαν ή καλύτερα προείδαν τα λάθη του κομμουνισμού, πριν καν ανέβει στην εξουσία.